In Rusland helpen iconen mee in de strijd
Russisch president Vladimir Poetin besloot een onbetaalbare icoon uit 1420 van de beroemde iconograaf Andrej Roebljov aan de Russisch-orthodoxe Kerk te schenken. Wat zit er achter die genereuze gift en waarom gebeurt het juist nu?
William Immink
Op moeilijke momenten in de ruim duizendjarige geschiedenis van Rusland speelden iconen een rol en dat doen ze vandaag nog steeds. Ze zouden het land beschermen tegen buitenlandse veroveraars, maar ook tegen branden, hongersnoden en epidemieën. Nog redelijk vers in het geheugen ligt bijvoorbeeld de stoet van patriarch Kirill, die in zijn luxe-Mercedes een rondje om de Russische hoofdstad Moskou reed. In zijn auto bevond zich een waardevolle icoon, met daarop de beeltenis van de heilige Maagd Maria. De heilige icoon moest de stad redden van de coronapandemie. Een toch wel rare redenering voor ons, nuchtere westerlingen.
Tegen islamieten en Amerikanen
Verder terug in de tijd zijn er de verhalen over de Tataren-Mongolen en hoe die in de 13de en 14de eeuw bijna heel Rusland veroverden. Het was in het jaar 1395 – zo luidt de overlevering – dat het hele Russische leger bad bij een heilige icoon uit de stad Vladimir waarop de ‘Moeder van God’ was geportretteerd. De hordes van Tamerlane, de krijgsheer van de islamieten, besloten wonderbaarlijk de Russische landen te verlaten. Anno 2023 is er een heel andere dreiging voor Rusland: het Westen. Voor veel Russen is het een groot probleem dat de Amerikanen met de uitbreiding van de NAVO al jarenlang richting Russische grens oprukken. Mogelijk gaf de oorlog in Oekraïne, dat het hele Westen achter zich heeft staan, voor Vladimir Poetin de doorslag om deze waardevolle icoon te schenken aan de Russische Kerk, in de hoop dat het heilige voorwerp van goddelijke invloed zou kunnen zijn. Wat dat betreft, is er in Rusland niets nieuws onder de zon.
De icoon waar het nu om gaat, heet officieel ‘De Drie-eenheid’ en voor de Russisch-orthodoxe gelovigen is de waarde ervan te vergelijken met wat de Nachtwacht van Rembrandt betekent voor Nederland. Eind mei liet de Russische regering weten dat ze de icoon van Andrej Roebljov aan de Russische Kerk zou schenken. Daar kwam veel kritiek op. Allereerst is er het probleem dat de plaat erg oud en fragiel is. De icoon is ‘geschreven’ in 1420 en verbleef decennialang in de Moskouse galerij Tretjakov – te vergelijken met het Nederlandse Rijksmuseum –, onder de juiste omstandigheden qua luchtvochtigheid en temperatuur om haar in goede conditie te houden. Het is nog maar de vraag of aan die voorwaarden kan worden voldaan in de kathedraal in het centrum van Moskou, waar de icoon voorlopig tentoon zal worden gesteld. Kritiek of niet, op 4 juni vierde de Russisch-orthodoxe Kerk Pinksteren en draaide de liturgie vooral om deze icoon. Pinksteren wordt in orthodoxe kringen vaak ‘het feest van de drie-eenheid’ genoemd, omdat de heilige Geest als derde persoon in de Bijbel eindelijk volledig op het toneel verschijnt. Deze icoon past dus het best bij dat kerkelijke feest. Omdat ze van onschatbare waarde is, werd ze bewaakt door twee agenten in uniform.
Redding
Veel analisten zeggen dat de schenking van deze icoon aan de orthodoxe Kerk voor Poetin een manier is om aan het Russische volk te laten zien dat de strijd in Oekraïne meer is dan alleen een militaire operatie. Volgens de president zou de militaire operatie ook een geestelijke strijd zijn om de orthodoxe Russische landen te beschermen tegen de vervallen westerse waarden. De tijd zal leren of Roebljovs ‘Drie-eenheid’ de geschiedenisboeken zal ingaan als ‘de icoon die Rusland redde van de ondergang’. III
De icoon van de drie-eenheid
Op de icoon van de drie-eenheid is de ontmoeting tussen Abraham en de Heer weergegeven bij de eik van Mamre. In het boek Genesis komen drie mannen naar Abraham om hem te vertellen dat Sarah zwanger zal worden. Ook vertelt de Heer hem dat Hij Sodom en Gomorra zal vernietigen. Volgens de orthodoxe theologie is die verschijning van de Heer in de vorm van drie mannen aan Abraham reeds een oudtestamentische verwijzing naar de drie-eenheid van God: Hij is één in wezen, drie in persoon. De icoon zal binnenkort naar een klooster in Sergiev Posad worden gebracht, waar ze voor het publiek toegankelijk zal zijn. Dit klooster vlak buiten Moskou mag ook wel het ‘Vaticaan’ of het centrum van de Russische Kerk worden genoemd. Na alle kritiek liet president Poetin overigens weten dat de icoon eigendom zou blijven van de staat, maar in de praktijk blijft het aan de Kerk om te beslissen waar De Drie-eenheid zal staan.
